Schaarste

Wat is schaarste?

Het begrip schaarste speelt een belangrijke rol in de economie en in het gedrag van mensen. Schaarste houdt in dat je minder hebt van een bepaald goed dan je denkt dat je nodig hebt. Dit kan gaan om bijvoorbeeld geld, voedsel, kleding, maar ook om tijd. Door schaarste word je gedwongen om keuzes te maken tussen het één of het ander.

Wanneer je tijd schaars is, moet je een keuze maken tussen werk en ontspanning. Wanneer je kiest voor ontspanning of vakantie, dan betekent dit dat je niet werkt (en dus op dat moment geen geld verdient). Wanneer je schaarste aan geld ervaart, kan het zijn dat je moet kiezen tussen eten of kleding. Kortom, schaarste gaat over meer dan alleen een tekort aan geld of middelen. Schaarste beïnvloed ook de keuzes die je maakt en het effect van deze keuzes op je leven.

Wat is bandbreedte?

Vroeger dacht men dat schulden ontstaan doordat mensen bewust verkeerde of onverstandige keuzes maakten (de rationelekeuzetheorie). De afgelopen jaren heeft de schaarste-theorie van Mullainathan en Shafir aan invloed gewonnen. Zij stellen dat een gebrek aan geld ervoor zorgt dat mensen andere (soms verkeerde) keuzes maken.

Volgens Mullainathan en Shafir hebben mensen met een gebrek aan geld minder ruimte om over andere dingen na te denken. Een gebrek aan geld neemt veel ruimte van het denkvermogen van mensen in. Ze moeten continu nadenken hoe ze hun volgende rekeningen kunnen betalen. Ze hebben niet alleen te maken met een gebrek aan geld maar ook aan eten, tijd en andere fysieke basisbehoeften.

Mullainathan en Shafir noemen de ruimte die mensen hebben om na te denken bandbreedte. Bandbreedte bestaat uit cognitieve capaciteit en executieve controle. Cognitieve capaciteit is het menselijk vermogen om informatie te onthouden, problemen op te lossen en logisch te kunnen nadenken en redeneren. Executieve controle zorgt voor ordening van de cognitieve capaciteiten, iets wat mensen nodig hebben om goed te functioneren. Voorbeelden hiervan zijn vooruitdenken, concentreren, het beheersen van impulsen en het onderdrukken van bepaald gedrag. Een verminderde cognitieve capaciteit en executieve controle heeft dus een sterke invloed op het gedrag van mensen.

Omdat de bandbreedte bij geldgebrek grotendeels wordt ingenomen door gedachten die te maken hebben met schaarste, blijft er minder ruimte over om aan andere dingen te denken. Er ontstaat dus een soort tunnelvisie. Dat heeft als voordeel dat mensen zich kunnen richten op het probleem dat hen op dat moment bezighoudt, bijvoorbeeld overleven met het weinige geld dat ze hebben. Ze kunnen daar dan ook creatieve oplossingen voor bedenken.

Het nadeel is dat er voor andere zaken minder bandbreedte beschikbaar is. Daardoor denken mensen bijvoorbeeld niet of minder na over een gezonde levensstijl, hun toekomst of de opvoeding van hun kinderen. Schaarste zorgt dus voor minder beschikbare bandbreedte, waardoor mensen zich minder bezighouden met de lange termijn.

Implicaties voor schuldhulpverlening

De schaarste-theorie stelt dat mensen die te maken hebben met schaarste zich niet in die situatie bevinden omdat ze dom of ongemotiveerd zijn. Het komt vooral door de invloed die een gebrek aan geld heeft op hun denkvermogen, wat maakt dat ze zich anders kunnen gedragen en meer last krijgen van stress. Uit onderzoek is zelfs gebleken dat het IQ van mensen daalt wanneer ze schaarste ervaren.

De invloed die schaarste heeft op het denkvermogen zorgt ervoor dat de problemen die mensen ondervinden op de lange termijn alleen maar verergeren. De bandbreedte wordt grotendeels in beslag genomen door de focus op het hier en nu en de lange termijn raakt buiten beeld. Daardoor nemen mensen vaak beslissingen die een negatief effect hebben op de toekomst.

Om op de korte termijn een gat te dichten gaan mensen bijvoorbeeld financiële verplichtingen aan die ze niet na kunnen komen, bijvoorbeeld door leningen af te sluiten. Dat soort acties verergeren de situatie. Het wordt steeds moeilijker om er op eigen kracht uit te komen. Kortom, er ontstaat een vicieuze cirkel waarin schaarste leidt tot verder toenemende schaarste en stress.

Het is daarom belangrijk dat zowel hulpverleners als mensen met schulden zich bewust zijn van de effecten van schaarste. De hulpverlener krijgt meer begrip voor het gedrag van iemand met schulden dat op het eerste oog onlogisch of onverstandig lijkt. Iemand met schulden krijgt meer begrip voor het eigen gedrag en onvermogen om te plannen of zich te concentreren.

Lees welke werkzame bestanddelen je in je interventie kunt toepassen om de effecten van schaarste te verminderen.